'Dit jaar barst de schuldenzeepbel'

Door Ine Renson

2011 wordt een rampjaar. De grote schuldenzeepbel die zich in de overheidskassen verbergt, zal ontploffen. Dat is de onheilspellende bood-schap van de Zweedse liberale filosoof en publicist Johan Norberg. ‘De heropleving van de economie is een fata morgana. Ze is gebaseerd op goedkoop geld en schulden. De dag dat de geldstroom opdroogt, is de schade niet te overzien.’

Om ons maar meteen van een illusie te verlossen: het komt niet goed. Onze overheden hebben ons het voorbije jaar niet behoed voor een financiële ramp, maar hebben juist de weg geplaveid voor een nieuwe. Dat zegt de controversiële Zweedse ‘optimist by nature’ Johan Norberg (38). Vreemd om het uit zijn mond te horen. De vooruitgangsoptimist is vervallen in een haast onwelvoeglijk doemdenken. Hij doorprikt daarbij minutieus de fata morgana die we voor onszelf hebben opgetrokken.

Norberg, een filosoof en libertair pur sang, heeft zijn carrière gewijd aan het verdedigen van het kapitalisme. Met zijn boekje ‘Leve de globalisering’ was de 28-jarige nobele onbekende in 2001 prompt de vijand nummer één van de antiglobalistische beweging. In zijn opmerkelijke werkstukje ging hij gewapend met statistieken en voorbeelden de strijd aan tegen de gangbare mantra’s dat ‘vrijhandel de ongelijkheid vergroot’, dat ‘groei schadelijk is voor het milieu’ of dat ‘financiële markten alleen maar crisis veroorzaken’. Dat laatste tot groot jolijt van tegenstanders als Joseph Stiglitz, Naomi Klein of Noreena Herz, die na het uitbreken van de financiële crisis in 2008 meenden voorgoed met zijn gedachtegoed te kunnen afrekenen.

Maar Norberg bindt niet in. ‘Het zijn niet de markten die de crisis veroorzaken’, houdt hij vol. ‘De schuld ligt bij de overheden, die door hun tussenkomsten de markt niet optimaal laten werken en de zaak alleen maar erger maken.’

Misschien moeten we toch eens beter naar deze jonge denker luisteren. Want het zou wel eens kunnen dat hij het bij het rechte eind heeft. Twee jaar geleden, in december 2008, voorspelde Norberg tijdens een gesprek in Stockholm nog dat het de verkeerde kant uitging. Toen zag je hoe overheden massaal geld neertelden in een amechtige poging zo veel mogelijk banken en bedrijven van de ondergang te redden. ‘Terwijl we deze recessie te lijf gaan, leggen we de fundamenten voor de volgende crisis’, orakelde hij. En nog: ‘Landen die zich te veel schulden op de hals halen, kunnen wel degelijk op een bankroet afstevenen. Ik sluit dat scenario niet uit voor volgend jaar. Dan moeten die economieën op hun beurt worden opgekocht door de rest van de wereld.’

Eind 2008 zei hij dat dus. En kijk waar we nu staan. Zijn worstcasescenario is werkelijkheid geworden. Waardoor de vooruitgangsoptimist van slag een stuk pessimistischer is geworden. ‘Ik had gedacht - gehoopt - dat overheden deze crisis zouden aangrijpen om slechte investeringen te ontmantelen’, vertelt hij vandaag als we hem opnieuw spreken. ‘Om onproductieve industrieën of falende banken te laten vallen en de weg te plaveien voor nieuwe, gezonde ondernemingen. Helaas. Ze hebben er juist alles aan gedaan die oude instellingen intact te houden. Daardoor kreeg je niet de creatieve destructie waar een crisis normaal toe leidt.’

Een klassieke wet van het kapitalisme liet het dus afweten?

Johan Norberg: ‘Ja en nee. Kapitalisme is in feite een winst- en verliessysteem. Wij kennen het vooral als een systeem van winstmaximalisatie, maar ook de verliezen zijn nuttig en nodig. Die helpen ons af te rekenen met slechte ideeën en investeringen. Maar de voorbije jaren hebben we angstvallig die verlieszijde weggeduwd. We hielden een halfslachtig kapitalisme in stand in een poging recessies te vermijden. Waardoor het systeem tilt is geslagen, en je juist nog grotere malheuren krijgt.’

Wat hadden overheden dan moeten doen? Banken en bedrijven massaal over de kop laten gaan?

Norberg: ‘Er was een gestructureerde procedure nodig om falende banken te ontmantelen, ja. Waarbij aandeelhouders de verliezen incasseren, en de klanten na een schuldherschikking zo veel mogelijk van hun geld terugzien. Alleen zo zullen banken stoppen excessieve risico’s te nemen. Want dat doen ze dus weer. Sommige maken opnieuw grote winsten met risicovolle beleggingen. Ze weten toch dat een vangnet klaarligt als het fout loopt.’

‘Ook met het redden van bedrijven moet je opletten, al klopt het dat vaak ook gezonde ondernemingen in de draaikolk terechtkwamen. Maar je moet wel beseffen dat je het geld dat je in die reddingsacties pompt, onrechtstreeks wegneemt van andere bedrijven met een beter toekomstperspectief. In de autosector hadden ze bijvoorbeeld nooit mogen bijspringen. Nu zitten we daar met enkele regelrechte zombiebedrijven. Die gaan vroeg of laat toch voor de bijl. De wereldwijde automarkt heeft een overproductiviteit van een slordige 20 miljoen auto’s. Het is niet daar dat in de toekomst de nieuwe banen zullen worden gecreëerd.’

De andere oorzaak voor deze schuldencrisis, zegt u, zijn de grootschalige stimuli van de economie en de intrestverlagingen die ons aanmoedigen opnieuw te lenen en te consumeren. Wat is er mis met het stimuleren van de economie in tijden van crisis?

Norberg: ‘Als de economie een hartaanval krijgt en alles stuikt in elkaar, houdt het op korte termijn steek de rente te verlagen en liquiditeit in de markt te pompen. Maar geen jaren aan een stuk, zoals nu. Je lost daarmee het probleem niet op, maar herhaalt alleen maar de oorzaken. In de hoogdagen voor de crisis was onze groei gebaseerd op schuldgedreven consumptie en te weinig op productie. Dat doen we nu opnieuw: een zeepbel creëren omdat het geld goedkoop is. De echte remedie - sparen, investeren en structurele problemen aanpakken - stellen we uit. En met dat goedkope geld trekken we nu naar India, Brazilië of China, waar ook zeepbellen ontstaan. We exporteren onze problemen dus eigenlijk.’

Is de relance die lijkt te zijn aangebroken dan niet meer dan een luchtspiegeling?

Norberg: ‘Ik vrees het. De vastgoedprijzen zitten weer op spoor, de economische vooruitzichten zijn goed en de beurzen doen het niet meer zo slecht. Goed nieuws, denken we. Maar eigenlijk zitten we weer in 2003, toen het hernieuwde optimisme na de dotcomzeepbel alleen maar gestimuleerd was door ‘easy money’. De dag dat die geldstroom opdroogt, zal het er allemaal niet meer zo rooskleurig uitzien.’

De schuld verschoof van de consumenten naar de banken en de bedrijven, en uiteindelijk naar de overheden. Gaat die zeepbel op een dag onvermijdelijk barsten?

Norberg: ‘Ja, en zeker hier in Europa. Kijk, China is er de voorbije twintig jaar in geslaagd om te gaan met grote zeepbellen én de bijbehorende verliezen. Dat kon omdat ze groeiden met een rotvaart van 10 procent per jaar. Ze hadden marge om dat op te vangen. Wij hebben die niet, en met onze vergrijzende bevolking lijkt het er zelfs niet op dat we terugkeren naar de groeicijfers van weleer. In deze schuldencrisis is geen zachte landing mogelijk.’

Welke landen ziet u dit jaar in het oog van de storm komen?

Norberg: ‘De Griekse en de Ierse crisis zijn nog lang niet voorbij. Die twee landen hebben geen liquiditeitsprobleem, ze zijn gewoon insolvabel. Ze zullen hun schulden niet kunnen terugbetalen. Nooit. Het is een fabel te geloven dat we de situatie onder controle hebben door hen onder nog grotere leningen te bedelven. Hun schuld stapelt alleen maar op. Als ze niet opnieuw hoge groeicijfers halen - en dat zie ik niet gebeuren - zijn de problemen niet te overzien. Vroeg of laat kapseizen die landen toch.’

We hadden ze volgens u dus helemaal niet mogen ‘redden’ het voorbije jaar?

Norberg: ‘Neen, want nu hebben we er alleen meer zinloos geld achterna gegooid. De Franse, Duitse en Britse banken zullen maar een deel van hun blootstelling aan Griekenland terugzien. Het risico bestaat dat ze die verliezen niet aankunnen. En dan begint de financiële crisis weer van voor af aan. We hadden die Griekse en Ierse schuld dus moeten herschikken toen we zagen dat het fout ging met die landen. Dat zou pijnlijk zijn geweest, maar het was wel het juiste signaal. Als het vangnet weg is, worden overheden vanzelf ook voorzichtiger.’

‘Weet u, twee jaar geleden kreeg ik van mijn bank het advies te investeren in Griekse obligaties. Griekse?? Ik kon mijn oren niet geloven. Toch wel, zeiden ze: ‘Die Grieken worden op een dag toch uitgekocht door de Duitsers. Je kan hier niet mee verliezen.’ Die houding is het vergif van de hele markt. Bankiers, investeerders, overheden … iedereen handelde met de impressie dat ze nooit konden verliezen. Maar de pot raakt leeg. Er zijn amper nog instanties of overheden die borg kunnen staan.’

Nochtans ging Portugal onlangs succesvol naar de markt. Ook het Europees Stabiliteitsfonds haalde vorige week zonder problemen 5 miljard euro op. Is het dan een zinsbegoocheling dat de toestand stabiliseert?

Norberg: ‘Als je geval per geval bekijkt, lijkt het erop dat we de zaken onder controle hebben. Het reddingsfonds is inderdaad groot genoeg voor Griekenland en Ierland. Als je bovendien bij de Europese Centrale Bank een enorme printer hebt staan die geld bijdrukt om risicovol overheidspapier op te kopen, kan je de schijn een tijdje hoog houden. Dat werkt echter maar zolang de mensen geloven dat de printer zal blijven printen of dat ergens een ongelimiteerde kredietkaart ligt.

‘Maar wat als de markten echt beginnen te twijfelen aan bijvoorbeeld Spanje? Dat kan het fonds niet meer aan. Ook Angela Merkel zal niet meer borg willen staan, want in Duitsland is de grens van de politieke goodwill ruimschoots bereikt. Wie zal dan lenen aan Spanje? Wie zal de banken redden die blootgesteld zijn aan het land? De Belgische banken hebben een blootstelling van 21 miljard dollar (15,8 miljard euro) aan Spanje. Wie zal die komen helpen?’

Hebt u de situatie in ons land de voorbije weken wat gevolgd?

Norberg: ‘Jawel, en daar zie je goed hoe het politieke risico een belangrijk deel is van het plaatje. Als je zelfs geen regering hébt, waar moeten investeerders dan de politieke geruststelling vinden dat iemand wel in de bres zal springen? Natuurlijk worden de markten nerveus.’

Kan België de poort zijn om de crisis naar het hart van Europa te brengen, zoals Financial Times onlangs schreef?

Norberg: ‘Dat risico bestaat zeker. Met een overheidsschuld die tegen 100 procent aanschurkt, is het niet erg duidelijk waar het geld in de toekomst nog vandaan moet komen. De grote blootstelling van de Belgische banken aan andere Europese landen, waaronder Spanje, Portugal en Griekenland, maakt de situatie nog gevaarlijker. Als bepaalde perifere landen falen, en de Belgische banken komen in de problemen, dan moet de overheid geld op tafel leggen. Dat lijkt me zeer moeilijk met de hoge schuldgraad die er nu al is.’

Politici blijven hier nochtans de mantra herhalen dat de schuld wel hoog is maar dat de economische fundamentals goed zijn. Kan dat indruk maken op de markten?

Norberg: ‘België is inderdaad niet Griekenland of Ierland. Maar als je zo hard bent blootgesteld aan de problemen van andere landen, maakt het niet uit dat je zelf tamelijk gezond bent. Zo ging het ook met de Amerikaanse banken in 2008. Vele stonden er betrekkelijk goed voor. Maar toen andere banken wankelden, werd duidelijk dat ook de gezonde banken enorme verliezen zouden moeten slikken. Die verbondenheid is de dooddoener in tijden van crisis. Dat is mijn vrees voor Europa. Het volstaat niet om niet Griekenland of Ierland te zijn. Je moet zodanig sterk zijn dat je de problemen van anderen er nog bij kan nemen. En dat kunnen maar weinig landen op dit moment.’

U zei daarnet dat ook in de groeilanden zeepbellen ontstaan. Dat is hoogst verontrustend in tijden dat iedereen die kant uit kijkt voor de redding van de wereldeconomie.

Norberg: ‘Dat laatste is net het probleem. Je krijgt een zeepbel omdat iedereen plots gelooft in een specifieke toekomst ergens. Natuurlijk, zij hebben die verbazingwekkende groeicijfers. Maar ze zijn ook deels het slachtoffer van hun succes. Als Europese en Amerikaanse investeerders niet meer geloven in de toekomst van hun eigen regio, kijken ze elders. Het goedkope geld dat overal circuleert, moet ergens geïnvesteerd worden. Als de rentevoet hier 0,1 procent is, is het logisch dat investeerders uitwijken naar groeilanden waar 5 à 10 procent te rapen valt. Dus stroomt het naar China, Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika. Die hebben enorm veel bereikt de voorbije decennia. Hun succesverhaal is niet gebouwd op een leugen. Maar die massieve instroom van westers geld heeft hun gezonde groei in een potentiële zeepbel veranderd. Je ziet het aan de vastgoedmarkt, waar zwaar gespeculeerd wordt. In China heb je gigantische spooksteden, zoals Ordos in het Noorden, waar duizenden gebouwen leeg staan. Het grootste Chinese energiebedrijf onthulde in een studie dat ongeveer 65 miljoen huizen, waar ze dachten dat ongeveer 200 miljoen mensen leefden, niets van elektriciteit hebben gebruikt. Wat betekent dat er dus helemaal niemand woont. Veel investeringen in China zijn pure speculatie.’

Geraken die huizen uiteindelijk niet bewoond als de levensstandaard stijgt en steeds meer mensen naar de steden verhuizen?

Norberg: ‘Ik ben de eerste om te geloven in de toekomst van die landen. Ze zullen verder groeien en ontwikkelen, waardoor een nieuwe globale middenklasse ontstaat. Maar je kan die omwenteling op lange termijn niet projecteren op de komende jaren. Zo ging het ook met de dotcomzeepbel: het internet was effectief onze levens aan het veranderen. Alleen hebben we er ons in vergaloppeerd. Ik vrees dat ook al die Europese en Amerikaanse banken en investeerders die in China gokken op de korte termijn, nog zwarte sneeuw zullen zien.’

Verwacht u dat de Chinese zeepbel nog dit jaar barst?

Norberg: ‘Dat is moeilijk te voorspellen. Het positieve is dat de Chinese overheid dit probleem verdomd goed snapt. Het goedkope geld heeft niet alleen de vastgoedmarkt opgeblazen, maar ook inflatie gecreëerd van consumptie- en voedselprijzen. De overheid probeert de economie nu af te koelen door de rente te verhogen en de banken te verplichten reserves aan te leggen. De vraag is alleen hoe ze die heikele evenwichtsoefening afrondt zonder de economie al te veel pijn te doen. Het risico bestaat dat ze daar te ver in gaat, waardoor het land echt in een recessie belandt. Maar doet ze niet genoeg, dan dreigt de zeepbel verder te zwellen tot hij op een dag vanzelf uiteenspat.’

Wat ze ook doen, het draait hoe dan ook slecht uit. U bent écht een pessimist geworden.

Norberg: (lacht) ‘Ik probeer dat nochtans te vermijden. Ik geloof echt in de vooruitzichten van de wereldeconomie op lange termijn. Ik geloof zelfs in de toekomst van Europa. Omdat ik ervan overtuigd ben dat grote wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen ons heel erg vooruit zullen helpen. We hebben nog maar het begin gezien van de mogelijkheden van het internet en de biotech. Onze kinderen zullen ongetwijfeld een beter leven hebben dan het onze. Het probleem met de lange termijn is alleen dat wij er niet meer zijn tegen dan. We moeten eerst door die korte termijn. En dat wordt nog een harde noot om te kraken.’

Waarom ligt Syrië onder vuur? - Deel 4

Wie onder de oppervlakte kijkt, ziet dat Syrië onder vuur ligt vanwege de belangen van de betrokken partijen. 'Syrië' gaat over macht, geld, invloed en energie.

lees meer

Waarom ligt Syrië onder vuur? - 3

Wie vorm en inhoud scheidt, ziet dat de strijd om Syrië vooral niet gaat over waar het over lijkt te gaan. De vorm maskeert de inhoud. Syrië en Iran zijn stukken op een geopolitiek schaakbord.

lees meer

Waarom ligt Syrië onder vuur? - Deel 2

Bij grote militaire conflicten die aanzienlijke humantaire en economische gevolgen kunnen hebben, is het goed te kijken naar de belangen van de betrokken partijen en naar de rol van de media bij de verslaggeving van de feiten.

lees meer

Waarom ligt Syrië onder vuur? - Deel 1

Aan de oppervlakte is het duidelijk: de VS willen Syrië bevrijden van een wrede dictator die zijn bevolking met gifgas bestookt. Onder de oppervlakte is er iets heel anders aan de hand.

lees meer

Albert Spits: Creëer je eigen financiële veiligheid

Spits beschrijft hoe de euro richting de uitgang gaat en dat je intussen maar beter waarde voor je geld kunt kiezen. Hij raadt iedereen aan zich voor te bereiden op een systeemkrach.

lees meer